بازار سرمایه (Capital market) چیست؟

بازار سرمایه (Capital market) پلی است که بین واحدهای دارای مازاد سرمایه و واحدهایی که به سرمایه نیاز دارند ارتباط برقرار می‌کند. با در نظر گرفتن این واقعیت که پس‌انداز و سرمایه‌‎گذاری برای رشد اقتصاد حیاتی است، وجود بازار سرمایه به عنوان عاملی که بین این دو ارتباط برقرار می‌کند از اهمیت بالایی برخوردار است.

از طرف دیگر سازوكارهای تعبیه شده در این بازار از طریق رشد حجم پس‌انداز و سرمایه‌گذاری، رشد اقتصادی را تسریع می‌كند. استفاده از بازار سرمایه برای تأمین مالی مخارج دولت نیز از جمله قدیمی‌ترین و متداول‌ترین شكل مبادلات مالی است. اتكای دولت‌ها به بازار سرمایه در اغلب اقتصادهای مدرن نه تنها از این جهت مهم است كه دولت‌ها غالباً اوراق بدهی منتشر می‌كنند تا بخش عمده هزینه‌های خود را تأمین مالی کنند، بلكه استقراض دولت غالباً حجم عظیمی از كل وجوه عرضه شده در بازار توسط وام‌دهندگان را جذب می‌كند.

ابزارهای بازار سرمایه کدامند؟

مهمترین ابزارهای بازار سرمایه را می‌توان به شرح زیر دسته‌بندی کرد.

الف) ابزارهای تأمین مالی دراز مدت

 سهام: سهام صرف نظر از شكل آن، نشان دهندة منافع مالك در شركت است و از آنجاكه طلب و ادعای سهامداران در مورد دارایی‌های شركت در مرحلة آخر تمام طلب‌ها قرار دارد، منافع سهام به عنوان «منفعت باقیمانده» شناخته می‌شود.

سهام عادی: سهام عادی نوعی ابزار سرمایه‌گذاری است كه نشانگر مالكیت دارندة آن در یك شركت سهامی است و به 2 دستة سهام با نام و سهام بی‌نام تقسیم می‌شود.

سهام ممتاز: سهام ممتاز نوعی اوراق بهادار است كه دارندة آن نسبت به درآمدها و دارایی‌های شركت، حق یا ادعای محدود و معینی دارد. این سهام زمانی منتشر می‌شود كه هزینة سهام عادی بالاتر باشد.

اوراق قرضه: اوراق قرضه اسنادی هستند كه به موجب آنها ناشر متعهد می‌شود مبالغ معینی (بهرة سالانه) را در فاصله‌های زمانی مشخص به دارندة پرداخت كند و در سررسید، اصل مبلغ را بازپرداخت كند.

اوراق مشاركت: اوراقی است كه سود علی الحساب دارد و صادر كننده اوراق متعهد می‌شود اصل پول و سود قطعی را در تاریخ معین پرداخت كند.

 ب) ابزارهای ویژه مدیریت ریسک

علاوه بركاركرد تأمین مالی واحدهای اقتصادی دارای كسری، مقابله با ریسك همراه با سرمایه‌گذاری و به ویژه ریسك ناشی از نوسان‌های قیمتی از دیگر كاركردهای مهم بازار سرمایه است. این كاركرد بازار سرمایه، از طریق به کارگیری ابزارهایی تحت عنوان ابزارهای مشتقه انجام می‌شود. اطلاق مشتق به این ابزارها به دلیل آن است که ارزش این ابزارها براساس ارزش اوراق یا دارایی‌های دیگر تعیین می‌شود و در واقع مشتق شده از سایر دارایی‌ها است.

معامله‌گران این ابزارها به دنبال آن هستند كه با پذیرش هزینه‌ای اندك، از ریسك زیاد نوسان قیمت اجتناب كرده و آن را به سایر سرمایه‌گذاران منتقل كنند.

مهمترین ابزارهای مشتق بازار سرمایه عبارتند از:

قراردادهای اختیار معامله

اختیار معامله (Option) قراردادی دوطرفه بین خریدار و فروشنده است كه براساس آن خریدار قرارداد حق (نه الزام و تعهد) دارد كه مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت معین و در زمانی مشخص بخرد یا بفروشد.

بنابراین براساس این قرارداد، دو طرف توافق می‌كنند كه در آینده معامله‌ای انجام دهند. در این معامله خریدار اختیار معامله، در ازای پرداخت مبلغ معینی، حق خرید یا فروش دارایی مندرج در قرارداد را در زمانی مشخصی با قیمتی كه هنگام بستن قرارداد تعیین شده، به دست می‌آورد.

از طرف دیگر، فروشندة قرارداد اختیار معامله، در مقابل اعطای این حق به خریدار با دریافت مبلغ معینی هنگام عقد قرارداد، براساس مفاد قرارداد آمادة فروش دارایی مذكور است. چنانكه از تعریف قرارداد اختیار معامله پیداست، دارنده قرارداد (خریدار) در اعمال حق خود مختار است و به عبارت دیگر هیچ تعهد و الزامی ندارد. بدیهی است در صورت صرف نظر خریدار از اجرای قرارداد، مبلغی را كه در ازای این حق پرداخته از دست می‌دهد. از طرف دیگر فروشنده در صورت خواست خریدار، مجبور به اجرای قرارداد است.

قراردادهای اختیار معامله به 2 دسته طبقه بندی می‌شوند:

1-      قرارداد اختیار خرید (Call Option)

دارندة قرارداد اختیار معامله، حق دارد كه مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت مشخصی – به قیمت توافقی– در دورة زمانی معینی بخرد.

2-      قرارداد اختیار فروش (Put Option)

قرارداد اختیار فروش به دارنده آن حق می‌دهد كه مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت توافقی در دورة زمانی مشخصی بفروشد.

درحالی كه خریدار قرارداد اختیار خرید، به امید افزایش قیمت آن را می‌خرد، خریدار قرارداد اختیار فروش، پیش‌بینی می‌كند كه قیمت در آینده كاهش خواهد یافت.

قراردادهای آتی (Futures)

 انواع کالاها را می‌توان هر روزه در بازار نقد یا آنی (Spot (cash) Markets) معامله کرد. در این بازارها، خریدار و فروشنده برای تمامی تحویل آتی كمیت و كیفیت مشخصی از یك كالا، با یكدیگر به توافق می‌رسند. وقتی قیمت آتی دادوستد، نوسان داشته باشد معامله‌گران با ریسك (خطر) روبرو خواهند بود؛ زیرا ارزش موجودی آنها ممكن است به‌طور چشمگیری تغییر یابد.

برای ایمن شدن در برابر تغییرات ناگهانی قیمت، خریداران و فروشندگان می‌توانند به بازار تحویل آتی (Forward Market) روی آورند كه در آن قراردادهای بازار تحویل آتی كالا با یك قیمت مشخص در یك زمان معین تنظیم می‌شود.

براساس قرارداد تحویل آتی، خریدار متعهد می‌شود كه مقدار مشخصی از یك كالا را در تاریخ معین با قیمت معینی از فروشنده تحویل بگیرد و فروشنده متعهد می‌شود كه كالای مورد نظر را براساس مفاد قرارداد در همان تاریخ و با همان قیمت به خریدار تحویل دهد. در سررسید قرارداد تحویل آتی، فروشنده با دریافت قیمت، كالای موضوع قرارداد را به خریدار تحویل می‌دهد و تسویه انجام می‌شود.

به عبارت دیگر، تسویة قراردادهای آتی به صورت تحویل فیزیكی كالا است.

نهادهای بازار سرمایه

انواع نهادهای بازار سرمایه را ‌می‌توان به شرح زیر دسته‌بندی کرد:

الف) نهادهای خودتنظیم‌گر: که شامل بورس‌های اوراق بهادار، بورس كالا، مؤسسات سپرده‌گذاری و نگهداری اوراق بهادار است.

ب ) واسطه‌های بازار: شامل شركت‌های تأمین سرمایه (بانك‌های سرمایه‌گذاری)، كارگزاران، معامله‌گران، مشاوران سرمایه‌گذاری، بازارگردانان و شركت‌های سرمایه‌گذاری می‌شود.

ج ) سایر فعالان بازار سرمایه: که متشکل از مؤسسات رتبه‌بندی ریسک و اعتبار، پردازشگران حرفه‌ای اطلاعات یا فروشندگان حرفه‌ای اطلاعات است.

منبع:

بورس تهران