اوراق مشتقه چیست؟

سرمایه‌گذاری در دهه‌های اخیر با ایجاد ابزارهای اوراق مشتقه متعدد که راه‌های جدیدی برای مدیریت پول ارائه می‌دهند، پیچیده‌تر شده است. از گذشته تا به حال، استفاده از مشتقات برای پوشش ریسک یا بهبود بازده سرمایه‌گذاران و تولید کنندگان به ‌ویژه در صنعت کشاورزی وجود داشته است.

اوراق مشتقه به چه معناست؟

اوراق مشتقه (Derivatives) به نوعی از قراردادهای مالی اشاره دارد که ارزش خود را از یک دارایی پایه یا گروهی از داراهایی دیگر مانند اوراق قرضه، سهام یا حتی کالاهایی مانند محصولات کشاورزی و پتروشیمی می‌گیرند. این اوراق، بین دو یا چند طرف تنظیم می‌شود که می‌توانند در بورس یا خارج از بورس (OTC) معامله کنند. در این مقاله می‌خواهیم به بررسی این موضوع بپردازیم و انواع اوراق مشتقه را نام ببریم.

Derivatives چیست؟

از قراردادهای Derivatives می‌توان برای خرید و فروش تعدادی از دارایی مشخص استفاده کرد، قیمت‌های مشتقات از نوسانات دارایی پایه، گرفته (مشتق) می‌شود. این اوراق بهادار مالی معمولاً برای دسترسی به بازارهای خاص مورد استفاده قرار می‌گیرند و ممکن است برای محافظت در برابر ریسک، معامله شوند.

ابزارهای مشتقه معمولاً ابزارهای اهرمی هستند که خطرات و مزایای بالقوه‌ای دارند. به طور کلی می‌توان گفت که مشتقات نوعی سرمایه­گذاری پیشرفته به حساب می‌آیند.

رایج‌ترین دارایی‌های زیربنایی برای مشتقات سهام، اوراق قرضه، کالاها، ارزها، نرخ بهره و شاخص‌های بازار هستند. بنابراین، متناسب با تغییراتی که در قیمت دارایی پایه ایجاد می­شود، ارزش قرارداد تعیین خواهد شد.

تاریخچه اوراق مشتقه در جهان و ایران

تاریخچه اوراق مشتقه در جهان به سال 1848 میلادی در شیکاگو باز می‌گردد؛ یعنی درست زمانی که کشاورزان برای اطمینان از فروش محصولات خود قراردادهای غیررسمی بر مبنای اعتبار طرف مقابل تنظیم می‌کردند. قراردادهایی که باعث می شد تحویل دادن کالا یا پرداخت مبلغ آن، به زمان دیگری موکول شود، در این دسته از قراردادها جای می­گرفت.

از سال 1973 به تدریج اوراق‌های مشتقه در بازار رونق گرفت و در حال حاضر بازار بورس شیکاگو و نیویورک، از بزرگ­ترین بازارهای مشتقه جهان هستند. استفاده از Derivatives در ایران از سال 1384 مجاز شد و از سال 1387 روی کار آمد.

این اوراق را می‌توان به صورت خصوصی و در خارج از بازار بورس یا در بورس معامله کرد. مشتقات فرابورس سهم بیشتری از مشتقات موجود را تشکیل می‌دهند و مقرراتی ندارند، در حالی که مشتقات معامله شده در بورس استاندارد شده اند. معمولاً مشتقات فرابورس نسبت به مشتقات استاندارد شده ریسک بیشتری برای طرف مقابل دارند.

انواع اوراق مشتقه

همان‌طور که گفته شد، اوراق مشتقه ابزاری مالی است که ارزش خود را از چیز دیگری می‌گیرد. از آنجایی که ارزش مشتقات از سایر دارایی ها ناشی می‌شود، معامله گران حرفه ای تمایل به خرید و فروش آنها برای جبران ریسک دارند. با این حال، برای سرمایه‌گذاران با تجربه کمتر، ابزارهای مشتقه می‌توانند اثر معکوس داشته باشند و سبد سرمایه‌گذاری آنها را بسیار پرریسک‌تر کند.

انواع رایج مشتق‌ها شامل قراردادهای آتی، پیمان آتی، قراردادهای اختیار معامله و معاوضه است. فراتر از اینها، تعداد زیادی از قراردادهای مشتقه وجود دارد که برای پاسخگویی به نیازهای مختلفی به وجود آمده است. از آنجایی که بسیاری از مشتقه‌ها در خارج از بورس (OTC) معامله می‌شوند، در اصل می‌توان آن‌ها را بی‌نهایت سفارشی کرد.

امروزه مشتقات بر اساس انواع مختلفی از معاملات هستند و کاربردهای بسیاری دارند. انواع مختلفی از اوراق مشتقه وجود دارد و در یک دسته بندی کلی به چهار نوع تقسیم می‌شوند که در ادامه در مورد هرکدام صحبت خواهیم کرد.

قرارداد آتی (Futures contract)

قرارداد آتی توافقی است بین دو طرف برای خرید و تحویل یک دارایی به قیمت توافق شده در تاریخ آتی. قراردادهای آتی قراردادهای استاندارد شده‌‎ای هستند که در بورس معامله می‌شوند. معامله به صورت قراردادی خارج از بورس به صورت غیررسمی مورد معامله قرار می‌گیرد.

به عنوان مثال فرض کنید در ششم بهمن 1401، شرکت A قرارداد آتی نفت را به قیمت 62.22 دلار در هر بشکه می‌خرد که در 19 اسفند 1401 منقضی می‌شود. این شرکت در اسفند به نفت نیاز دارد و نگران است که قیمت قبل از نیاز شرکت به خرید، افزایش ‌یابد بنابراین تمایل دارد از قرارداد آتی استفاده کند.

خرید یک قرارداد آتی نفت ریسک شرکت را پوشش می‌دهد. زیرا فروشنده موظف است پس از پایان مدت قرارداد، نفت را به قیمت 62.22 دلار در هر بشکه به شرکت A تحویل دهد. فرض کنید قیمت نفت تا 19 اسفند به 80 دلار در هر بشکه افزایش یابد. طبق این قرارداد فروشنده موظف است با همان قیمت توافق شده نفت را با شرکت A تحویل دهد.

در ادامه بیان مثال در کارکرد اوراق مشتقه می­توان گفت، شرکت A می‌تواند تحویل نفت را از فروشنده قرارداد آتی بپذیرد، اما اگر دیگر به نفت نیاز نداشته باشد، می‌تواند قرارداد را قبل از انقضا نیز بفروشد. در این مثال، هم خریدار و هم فروشنده آتی ریسک خود را پوشش می‌دهند. شرکت A در آینده به نفت نیاز داشت و می‌خواست خطر افزایش قیمت در اسفند را با یک موقعیت طولانی در یک قرارداد آتی نفت خنثی کند.

فروشنده می تواند یک شرکت نفتی باشد که نگران کاهش قیمت نفت است و می‌خواهد این ریسک را با فروش یا کوتاه­کردن یک قرارداد آتی که قیمتی را که در اسفند به دست می آورد، از بین ببرد.

پیمان آتی (Forward Contract)

پیمان آتی یا فوروارد نوع مهم دیگری از اوراق مشتقه به شمار می‌رود که مشابه قرارداد آتی است اما در خارج از بورس (OTC) و به صورت غیررسمی معامله می‌شود.

قرارداد معاوضه (Swap)

در این نوع قرار داد، طرفین باید در یک زمان مشخص دو دارایی خود را معاوضه کنند. این دو دارایی باید باکیفیت مشخص و به نسبت تعیین شده باشد. معمولا این نوع قرار داد مجموعه‌ای از جریانات نقدی است و برای تغییر نوع وام‌ها توسط افراد کاربرد دارد.

قرار داد اختیار معامله (Option contract)

 این نوع قرارداد در روند اوراق مشتقه، تقریبا مشابه قرارداد آتی است که با وجود یک فرصت ایجاد شده، فردی از طرف دیگر در یک قرارداد مشخص شده، می‌تواند اوراق بهادار را بخرد یا بفروشد. تنها تفاوت آن با قرارداد آتی این است که خریدار یا فروشنده هیچ گونه تعهدی برای انجام معامله ندارد؛ به همین دلیل به آن اختیار معامله می‌گویند.

مشتقه اعتباری

نوع دیگری از این اوراق، مشتقه اعتباری است که در اصل نوعی وام است که با یک سفته نسبت به ارزش حقیقی خود فروخته می‌شود. کسی که وام را می‌فروشد سود کمتری خواهد کرد؛ چرا که این وام را با قیمتی کمتر از قیمت واقعی می‌دهد. انگیزه وام دهنده می‌تواند تبدیل وام به یک وام با سود بیشتر در آینده باشد.

مزایا و معایب اوراق مشتقات

در ادامه در مورد مزایا و معایب اوراق مشتقه صحبت خواهیم کرد:

مزایا اوراق مشتقه

همانطور که مثال‌های بالا نشان می‌دهند، مشتقات می‌توانند ابزار مفیدی برای کسب‌وکارها و سرمایه‌گذاران باشند. اوراق مشتقات را نیز اغلب می‌توان با حاشیه (یعنی با وجوه قرض گرفته شده) خریداری کرد، یعنی معامله‌گران از وجوه قرض گرفته شده برای خرید آنها استفاده کند.

معایب اوراق مشتقه

ارزش­گذاری مشتقات دشوار است؛ زیرا بر اساس قیمت دارایی دیگری است. ریسک‌های مشتقات فرابورس شامل ریسک‌های طرف مقابل است که پیش‌بینی یا ارزش‌گذاری آن دشوار است. بیشتر مشتقات به موارد زیر نیز حساس هستند:

• تغییرات در مدت زمان انقضا
• هزینه نگهداری دارایی پایه
• نرخ بهره

از آنجایی که اوراق مشتقه ارزش ذاتی ندارد (ارزش آن فقط از دارایی پایه می‌آید)، در برابر احساسات و ریسک بازار آسیب پذیر است. احتمال دارد عوامل عرضه و تقاضا بدون توجه به اینکه در قیمت دارایی پایه چه اتفاقی می‌افتد، باعث افزایش و کاهش قیمت مشتقه و نقدینگی آن شوند.

در نهایت، مشتقات معمولاً ابزارهای اهرمی هستند و با استفاده از کاهش اهرمی در هر دو طرف عمل می­کنند. در حالی که می‌تواند نرخ بازده را افزایش دهد، همچنین باعث ضرر هم خواهند شد. برای اکثر سرمایه گذاران، مشتقات به ویژه برای آنهایی که با انواع سرمایه­گذاری آشنا نیستند انجام این کار می‎توانند پیچیده شود.

همچنین معامله اوراق مشتقه به سطحی از دانش صنعت و مدیریت فعال نیاز دارند که ممکن است برای سرمایه‌گذارانی که از استراتژی‌های سنتی خرید و فروش استفاده می‌کنند چندان جذاب نباشد. مشتقات می‌تواند راه بسیار مناسبی برای دستیابی به اهداف مالی باشند.

سخن پایانی

ابزارهای مشتقه ابزارهای مالی هستند که برای تثبیت جایگاه فرد یا سازمان در بازارهای پر نوسان امروزی استفاده می‌شوند. ارزش یک محصول مشتقه به یک دارایی پایه مانند کالاها یا سهام بستگی دارد و از آن مشتق می‌شود.

به عبارت دیگر، اوراق مشتقه یک قرارداد مالی با ارزشی است که به حرکات قیمت آتی مورد انتظار یک دارایی پایه مرتبط است و از آن به عنوان ابزاری برای پوشش ریسک استفاده می شود.