بازار بدهی (Bond market) چیست؟

بازار بدهی یکی از زیرمجموعه‌های بازارهای مالی (بازار سرمایه، بازار پول و بازار کالا) است که در آن دولت‌ها و شرکت‌ها با انتشار اوراقی به نام اوراق قرضه، سرمایه مورد نیاز برای طرح‌ها و فعالیت‌های مورد نیاز خود را از مردم قرض می‌گیرند. اوراق قرضه دارای سررسید و نرخ بهره مشخصی هستند و کسانی که این اوراق را خریداری می‌کنند علاوه بر دریافت نرخ بهره می‌توانند در پایان سررسید اوراق، اصل مبلغ خود را دریافت کنند.

تاریخچه بازار بدهی

اوراق قرضه تاریخچه معاملاتی طولانی‌تر نسبت به خرید و فروش سهام دارند. جالب است بدانید که از دوران باستان و حتی قبل از آن امکان انتقال قرض،‌ به دیگران وجود داشت. دولت‌ها هم در قرون وسطی شروع به صدور اوراق بدهی برای تأمین هزینه‌های جنگ کردند.

بانک انگلستان که قدیمی‌ترین بانک مرکزی جهان است در قرن هفدهم تأسیس شد، این بانک با صدور اوراق بدهی، منابع لازم برای بازسازی نیروی دریایی بریتانیا را در جنگ‌های آن زمان تأمین می‌کرد.

در ایالات متحده آمریکا، اولین اوراق خزانه داری به منظور کمک به تأمین هزینه‌های نظامی در جنگ استقلال آمریکا و همچنین جنگ جهانی اول صادر شد.

بازار اوراق بدهی شرکتی هم قدمت زیادی دارد. شرکت‌های قدیمی مانند شرکت هند شرقی و شرکت میسیسیپی قبل از صدور سهام، اوراق بدهی صادر کردند. این اوراق به عنوان «تضمین» یا «وثیقه» صادر و به صورت دستی به دارنده اوراق بدهی اعطا می‌شدند.

تقسیم بندی بازار بدهی

بازار بدهی به دو بخش مختلف تقسیم می‌شود: بازار اولیه و بازار ثانویه. در بازار اولیه، ناشران اوراق قرضه با خریداران آن به طور مستقیم معامله می‌کنند و اوراق بدهی جدید به بازار عرضه می‌شود.

در بازار ثانویه، اوراق بهاداری که قبلاً در بازار اولیه فروخته شده را می‌توان خرید و فروش کرد. سرمایه‌گذاران می‌توانند این اوراق را از طریق کارگزاران خریداری کنند.

بنابراین با توجه به قیمت اوراق قرضه فروخته ‌شده در بازار اولیه و همچنین میزان عرضه و تقاضا در بازار ثانویه این امکان وجود دارد قیمت‌ها در بازار ثانویه دستخوش تغییر شود. سرمایه‌گذاران می‌توانند با افزایش ارزش این اوراق، سود کنند و در صورت کاهش ارزش آن‌ها، اوراق قرضه را بفروشند تا کمتر ضرر کنند. به دلیل این‌که اوراق قرضه در بازار بورس مورد خریدوفروش قرار می‌گیرند، شامل معاملات یک‌طرفه می‌شوند یعنی فقط در صورت افزایش قیمت یک دارایی، سرمایه‌گذاران می‌توانند سود به دست آورند.

انواع اوراق بدهی

اوراق بدهی در یک دسته بندی کلی شامل سه دسته‌ی دولتی، شرکتی و شهرداری هستند. در بازار سرمایه ایران، اوراق بدهی به سه دسته‌ی اوراق خزانه‌ی اسلامی، اوراق مشارکت و صکوک تقسیم می‌شوند.

اوراق خزانه‌ی اسلامی

اوراق خزانه‌ی اسلامی به اختصار «اخزا» نامیده می‌شود و به منظور تأمین مالی و کاهش کسری بودجه از سوی دولت منتشر می‌شوند. این اوراق بدون کوپن پرداخت سود بوده و بازپرداخت آن‌ها در سررسید توسط خزانه‌داری کل کشور صورت می‌پذیرد.

اوراق مشارکت

شرکت‌ها نیز برای تأمین مالی طرح‌های اقتصادی خود، اوراق مشارکت منتشر می‌کنند. با خرید این اوراق، سرمایه مورد نیاز شرکت برای طرح مورد نظر تأمین شده و سرمایه‌گذاران در سود طرح شریک می‌شوند.

صکوک

صکوک، به عنوان اوراق قرضه اسلامی، در زمره اوراق بدهی قرار می‌گیرد و شامل اوراق اجاره، مرابحه، استصناع، خرید دین، سلف استاندارد، مضاربه، منفعت، جعاله، مزارعه و مساقات هستند. روند یکساله شاخص صکوک فرابورس ایران را می‌توان در نمودار زیر مشاهده کرد.

نگاهی به آمار بازار بدهی در کشور

داده‌های رسمی منتشر شده از سوی وزارت اقتصاد و سازمان بورس و اوراق بهادار کشور نشان می‌دهد که در پایان سال 1401 بازار بدهی سهمی 40 درصدی و بازار سهام سهمی 60 درصدی داشته است.

همچنین از بعد تامین مالی نیز تسهیلات بانکی سهمی 89 درصدی و اوراق بدهی سهمی 11 درصدی را به ثبت رسانده است.

لازم به ذکر است که 80 درصد بازار بدهی به بورس و 20 درصد آن مربوط به فرابورس است.

ارزش بازار بدهی به تفکیک ناشران طی چهار سال اخیر نیز به شرح جدول زیر است. همانطور که مشخص است حدود 70 درصد ارزش این اوراق در اسفند ماه سال 1401 مربوط به دولت بوده است.

لیست اوراق و اسناد منتشر شده و همچنین اوراقی که با استقبال بیشتری روبرو شده اند نیز در جدول زیر آمده است.

اصطلاحات رایج در اوراق بدهی

مهمترین اصطلاحات اوراق قرضه را در زیر توضیح داده‌ایم.

تاریخ سررسید

تاریخ سررسید، به معنی تاریخ پایان دوره‌ی اوراق بدهی است. در این تاریخ ناشر اوراق، باید ارزش اسمی این اوراق را به دارندگان آن‌ها پرداخت کند.

ارزش اسمی

ارزش اسمی اوراق بدهی در واقع همان اصل مبلغ وام است که باید در تاریخ سررسید به دارندگان اوراق پرداخت شود.

نرخ سود اسمی

نرخ سود اسمی، نرخ بهره‌ای است که به صورت دوره‌ای و تا سررسید، به اوراق‌ بدهی‌ تعلق می‌گیرد. به عنوان مثال، اگر یک ورقه بدهی با ارزش اسمی 5۰۰ هزار تومان و نرخ سود اسمی ۱۰ درصد 2 بار در سال باشد، هر 6 ماه یک‌بار به دارنده آن ورقه 25 هزار تومان یعنی معادل ۵ درصد ارزش اسمی، سود پرداخت می‌شود.

قیمت بازاری

قیمت بازاری اوراق‌ بدهی‌، قیمت معامله آن در بازار است. دارندگان اوراق‌ بدهی‌ می‌توانند تا قبل از سررسید، اوراق خود را در بازار به فروش رسانده و به وجه نقد تبدیل کنند.

نرخ سود تا سررسید

نرخ سود تا سررسید (YTM)، نرخ سودی است که از زمان خرید اوراق تا زمان سررسید آن، نصیب دارنده آن ورقه خواهد شد. اگر اوراق‌ بدهی در زمان انتشار خریداری شود، نرخ سود تا سررسید برابر نرخ سود اسمی خواهد بود. در غیر این صورت و در زمانی بعد از انتشار این اوراق، YTM ممکن است کمتر یا بیشتر از نرخ سود اسمی باشد. خریداران و فروشندگان اوراق بدهی معمولاً بر اساس نرخ YTM تصمیم به معامله این اوراق می‌گیرند.

ویژگی های اوارق بدهی

اوراق بدهی به عنوان یک ابزار تأمین مالی برای شرکت‌ها بسیار کاربردی است. دارندگان اوراق بدهی، حق دریافت اصل مبلغ اسمی و بهره آن را در موعد مقرر دارند، اما سهامدار نیستند و در تصمیم‌گیری شرکت حق رأی ندارند. در صورت ورشکستگی شرکت، دارندگان اوراق بدهی در دریافت اصل‌وفرع سرمایه خود، بر سهامداران تقدم دارند. همه اوراق بدهی دارای سررسید و ارزش اسمی مشخصی هستند.

در پایان نموداری از بازار اوراق قرضه در دنیا آمده است که داده‌های آن مربوط به پایان سال 2022 است.

سخن پایانی

گفتیم که اوراق بدهی یک نوع اوراق بهادار است که به منظور تأمین منابع مالی برای شرکت‌ها و دولت‌ها، به فروش می‌رسد. دولت‌ها از این اوراق برای تأمین منابع مالی برای طرح‌ها و پروژه‌های خود استفاده می‌کنند و شرکت‌ها از آنها به جای تأمین مالی از بازار پول و بانک‌ها استفاده می‌کنند.

دارندگان اوراق بدهی، بستانکار شرکت بوده و حق دریافت اصل مبلغ اسمی و بهره آن را در موعد مقرر دارند. در صورت ورشکست شدن ناشر، دارندگان اوراق بدهی در دریافت اصل و فرع سرمایه خود، بر سهامداران شرکت تقدم دارند. همچنین، این اوراق ممکن است به صورت ادواری و کوپن پرداخت سود داشته باشند.